Het Netwerk is de Vrije Boodschap

De wereld van het World Wide Web heeft ons een ongekende nieuwe vrijheid toegeworpen. De mogelijkheden die het internet ons biedt zijn oneindig. Het internet wordt ook wel de technologische basis voor de organisatorische vorm van het informatietijdperk: het netwerk, genoemd.(1) Een netwerk is een opgebouwd stelsel van verbindingen tussen onderling verbonden knooppunten. Netwerken hebben in elke periode van tijd al plaatsgevonden. Maar in onze tijd is de vorm een stuk veranderd door de opkomende technologieën en spreken wij daarom tegenwoordig over informatienetwerken. Daarnaast gaat informatisering gepaard met individualisering. De moderne maatschappij hecht steeds meer waarde aan individuele vrijheid en open communicatie. De mens is steeds meer op het individu gericht dan op het gemeenschappelijke gevoel. Dit betekent niet dat het maatschappelijke leven vervalt, want internet draagt juist bij aan een sterke intensivering van het maatschappelijke leven met de netwerken om ons heen en uitbreiding van onze sociale contacten. Internet leidt dus niet tot een sociaal isolement maar kan bepaalde andere sociale activiteiten wel eens gaan vervangen. Een ander gevolg van informatisering is een nieuwe vorm van maatschappelijke betrekkingen. Dit gevolg is aan te duiden als horizontalisering.(2) Het belang van onderhandelen neemt toe en de kracht van bevelen neemt af. De hiërarchieën verdwijnen in zekere mate en markten en netwerken nemen daarvoor de plaats in. Castells(1996) stelt zelfs dat horizontale netwerken de basiseenheden van de maatschappij zijn geworden. Ook deze ontwikkeling geeft het individu de mogelijkheid toe te doen aan de behoefte van meer individuele vrijheid en meer open communicatie. En deze behoeftes kunnen we in steeds grotere mate kwijt op het internet. Daar waar de vrijheid van meningsuiting geen grenzen heeft. Internet biedt een ongekende vorm van privacy, identiteit en anonimiteit in de informatiemaatschappij.
De democratische rechtstaat waarin wij leven bracht ons al de grondwettelijk gegarandeerde vrijheid van meningsuiting, internet bracht de uitbreiding daarvan. Wat zijn in werkelijkheid de mogelijkheden tot meningsuiting op internet? Wat zijn de gevaren en welke grenzen worden er gesteld om deze gevaren te beperken?

Complicerende factor is dat op het Internet iedereen zo hard kan schreeuwen als hij wil. Wie buiten het Internet om als gewone sterveling de massa wil bereiken krijgt te maken met bemiddelende instanties.(3) Een ingezonden brief wordt voor plaatsing eerst getoetst en een geschreven boek moet eerst goedgekeurd worden door de uitgever. Internet kan deze filters omzeilen. Iedereen heeft zijn eigen drukpers, het Internet heeft het grondwettelijke recht op vrijheid van drukpers voor iedereen onder handbereik gebracht.(4) Weblogs, forums, gastenboeken, suggestiepagina’s, chatboxen en vele andere middelen zorgen voor talloze mogelijkheden tot het uiten van onze frustraties, meningen, oordelen, complimenten en ervaringen op het internet. Hier wordt tegenwoordig dan ook gretig gebruik van gemaakt. Personen en ondernemingen uit alle landen van de wereld kunnen via het medium internet vrijwillig of onvrijwillig met elkaar in aanraking komen. Dit is onder andere een kenmerk van globalisering. Het buitenland is dichterbij dan het ooit geweest is. Namelijk niet verder weg dan een klik met de muis van je Personal Computer. Men kan zich vrijer dan ooit bewegen in de digitale omgeving en zich verschuilen achter een geheime internetidentiteit. Wordt deze identiteit ontmaskerd, is in een oogwenk al een nieuw account aangemeten. Anonimiteit op het net is een erg actueel besproken onderwerp. Dit komt voornamelijk omdat anonimiteit een sleutelrol speelt in de discussie over privacybescherming. De voorgaande constatering brengt ons bij het onderscheid tussen identificatie en verificatie. Identificatie is gericht op het vaststellen van iemands ware identiteit. Bij verificatie stelt men alleen vast of twee gegevens bij dezelfde persoon horen.(5) Er is vaker sprake van het achterhalen van de identiteit van een individu via verificatie dan via identificatie. In veel gevallen is het niet noodzakelijk de identiteit van de persoon vast te stellen maar wordt genoegen genomen met vormen van pseudo-identiteit. Dit houdt in dat men op internet onder een pseudoniem handelingen verricht zonder daarbij de echte identiteit prijs te geven. Een andere vorm is semi- anonimiteit. Hierbij kan altijd nog een persoon of instantie achterhalen wie de handelende persoon in werkelijkheid is. Dan is er dus geen sprake van volledige anonimiteit De achterhaling van de werkelijke identiteit geschied alleen wanneer omstandigheden daartoe aanleiding geven.
Naarmate het internetgebruik en de anonimiteit groter wordt, groeit ook de kans op misbruik van het systeem. Daarbij te denken aan pornografie, terrorisme, hackers, nazisme en spam. Men is zich vaak niet bewust van de omvang van deze gevaren. Ook ouders hebben weinig besef van waar hun kinderen aan blootgesteld worden op het Internet. Zij surfen in de vrije wereld van de digitale omgeving rond alsof er nergens gevaar op de loer ligt. Ook terrorisme is een opkomend gevarenelement. Terroristische bewegingen kunnen via het internet in korte tijd een gigantische hoeveelheid aan ideeën verspreiden en kunnen makkelijker hun achterban uitbreiden. Door de grote anonimiteit en weinig mogelijkheden tot het traceren van deze bewegingen hebben wij dit gevaar niet meer in de hand en zullen desastreuze veranderingen als gevolg plaats kunnen vinden. Deze gevaren lijken ver van ons bestaan een leven te leiden. Hier moeten we ons niet in vergissen. Ook onze computers lopen het gevaar door een hacker overvallen te worden. Waarbij de macht over je eigen digitale omgeving in de handen van een andere anonieme personaliteit te recht komt. Zoals u ziet heeft dus de enorme mogelijkheid tot vrije meningsuiting op het net een schaduwzijde. Het graag anoniem willen handelen, komt ook voort uit een beroep op de vrijheid van meningsuiting. Bepaalde groeperingen of personen hebben er belang bij dat niemand hun naam herkend omdat deze in verband zou kunnen worden gebracht met een bepaalde uiting of handeling. De reden om anoniem mening te uiten op internet kan dus gelegen zijn in duistere overwegingen.
De schaduwzijde van de openheid die het internet ons biedt heeft aanleiding gegeven tot discussies over beveiligingen van het systeem en daarmee als gevolg de discussie over privacybescherming. Onder invloed van deze maatschappelijke discussies, hebben zich op beleidsniveau en in de literatuur verschillende voorstanders gemeld van de introductie van een recht op anonimiteit. Tijdens de parlementaire behandeling van de Wet Bescherming Persoonsgegevens(WBP) kwam minister Van Boxtel hierop terug. Hij deed de toezegging te onderzoeken of het mogelijk is om burgers ten behoeve van de digitale communicatie met de overheid “anoniem of pseudocertificaten beschikbaar te stellen waarbij gegevens van de persoon losgekoppeld worden van de persoon zelf.(6) Een overgrote meerderheid is voorstander van absolute anonimiteit op het net. Dit komt omdat velen bang zijn voor het in gedrang komen van hun privacy door de moderne informatiseringtechnologieën. Internet biedt niet alleen de kansen om vrijuit te spreken over talrijke onderwerpen, het geeft ook het gevoel van ongekende vrijheid. Wat voor velen een doorslaggevende factor is. Toch moet de mogelijkheid tot betere beveiliging ter voorkoming van de negatieve gevolgen van het internet niet uit het oog verloren worden. Terrorisme en nazisme zijn geen licht besproken onderwerpen die we hun gang kunnen laten gaan omdat we voorstander zouden zijn voor meer anonimiteit en privacybescherming. Daarom komen tegenstanders van het voorstel over absolute anonimiteit met andere ideeën naar voren. In het kader van voorkomen is beter dan genezen schreef E.J.M. Ridderbeeks over het maken van onderscheid tussen preventieve maatregelen enerzijds en repressieve maatregelen anderzijds. Preventieve maatregelen worden genomen om schade als gevolg van risico’s te voorkomen. Repressieve maatregelen zijn gericht op het vaststellen van schade, het beperken van verdere schade en het herstellen van de oorspronkelijke toestand. Ridderbeeks kiest hierbij dus voor de preventieve maatregelen. Internet en Internetdiensten zijn voortdurend aan verandering onderhevig en leveren daarmee ook bij voortduring nieuwe bedreigingen op. De beveiligingsbugs in populaire webbrowsers die met regelmaat aan het daglicht komen zijn hiervan een goede illustratie. Met het nemen van repressieve maatregelen wordt het bestaan van nog niet bekende gevaren erkend en onderkend, en verschuift het accent van het voorkomen van schade naar het kunnen vaststellen en beperken van schade. (7) Voorbeelden van preventieve maatregelen zijn bijvoorbeeld hardware- en softwarecomponenten die het gehele systeem tegen virussen of gevaren van buitenaf beschermen. Ook bestaan er authenticatiemaatregelen die gericht zijn op het vaststellen van de identiteit van een communicatiepartner of van de echtheid van uitgewisselde informatie.
Zo zien we dat er twee stromingen ontstaan zijn in de opvattingen over anonimiteit op het internet. Een eventueel grondrecht op anonimiteit in het digitale tijdperk worden door de overheid wel in overwegingen meegenomen, maar de kans dat er een daadwerkelijke doorslag van de absolute anonimiteit komt is nihil. Een dergelijk recht is haast onhaalbaar omdat in vele uiteenlopende situaties in het dagelijkse leven zal moeten worden prijsgegeven: absolute anonimiteit is een illusie.(8)

Zoals besproken in dit artikel is er dus absoluut geen sprake van grenzeloze vrijheid van meningsuiting op het internet. De pseudoanonimiteit die wij aannemen als internetgebruikers zorgen ervoor dat wij hoe dan ook, met welke uitspraak of handeling dan ook, altijd en overal te traceren zijn. Nu er meer en meer opkomende negatieve gevolgen en gevaren van het internet zijn zal er meer discussie ontstaan over het aanscherpen van de regels en wetten met betrekking tot de anonimiteitkwestie. De privacykwestie zal ook altijd een grote rol blijven spelen in de discussie. Informatisering is zo’n sterk groeiend proces dat de overheid steeds meer een oogje in het zeil zal houden. Het is een grote waarschijnlijkheid dat de regels, normen en waarden over de vrijheid van meningsuiting zoals deze in onze democratische rechtstaat geregistreerd staan doorgevoerd zullen worden in het digitale systeem van het internet. De drang naar absolute anonimiteit zal een nooit beantwoorde vraag blijven. De pseudoanonimiteit die wij aannemen in het leven zal een vorm blijven van aller tijde.

Literatuurlijst

1 Castells, (2003)
2 Bovens, (1999), blz. 5
3 Roelofs, (2001)
4 Roelofs, (2001)
5 Prins, (2002), blz. 3
6 Prins, (2002), blz. 6
7 Ridderbeeks, (1998), blz. 7
8 Prins, (2002), blz. 7