Wordt ons leven bepaald door de tirannie van de technologie?

In hoeverre leven we in een technologisch gedetermineerde samenleving? Wat stelt de grenzen aan de invloed van de informatietechniek? Zijn dat de technische mogelijkheden of zijn het de grenzen die wij als samenleving stellen?

Logischerwijs kan technologisch determinisme niet bestaan, want achter iedere technologische uitvinding ligt een maatschappelijke noodzaak of vraag. De ontwikkelaars van technologieën komen niet ineens met een nieuw idee, hieraan ligt een probleem of vraag van de maatschappij ten grondslag. De technologie die ontwikkeld wordt, vormt de oplossing of speelt in op de vraag van de maatschappij. Als er op deze vraag wordt gereageerd, gebeurt dit dus vanuit de sturing van de maatschappij, dus is er sprake van sociaal determinisme. Het is de maatschappij die stuurt en bepaalt welke uitvindingen er ontstaan door de behoefte en het is niet de technologie die met zijn uitvinding de behoefte van de maatschappij bepaalt of schept.

Deze visie wordt niet altijd gedeeld door wetenschappers. Er is binnen de wetenschap een discussie is over de vraag of we in een technologisch of sociaal gedetermineerde samenleving leven. Zijn de definities die de wetenschap hanteert zo anders dan de logische gedachtegang die gevolgd wordt bij deze visie? Eerder in dit artikel stond de oorsprong van de uitvindingen centraal, maar hoe zit het met de grenzen van invloed van de uitvindingen? Worden deze bepaald door de technische mogelijkheden of door de grenzen die wij als samenleving vaststellen?

In dit artikel wordt er een poging gedaan om op deze vraag te beantwoorden. In eerste instantie wordt gekeken naar de invloed van informatisering in de maatschappij, daarna naar de definities van technologisch en sociaal determinisme. Hieruit voortkomend zal aan de hand van concrete voorbeelden en meningen van verschillende wetenschappers gekeken worden of er sprake is van technologisch of sociaal determinisme. Hierbij wordt ook ingegaan op de ontwikkelingscurve van technologische uitvindingen. Tot slot is er een algemene conclusie geformuleerd, waarin de mening van de auteur ook ruimte zal krijgen.

Heeft de informatisering de samenleving veranderd? Volgens sommigen, oa. Spears ea. (1), heeft de informatisering effect gehad op het veranderen van sociale cohesie, van sociale contacten, van werk en organisatie en van de markt en economie. Ook Castells geeft aan dat de informatisering invloed heeft gehad op deze verschillende vlakken van onze maatschappij.(5) In de overige artikelen van dit weblog worden een aantal specifieke veranderingen uitgelicht en behandelt, deze zullen in dit artikel aangehaald worden als voorbeelden.

Dat informatisering invloed heeft gehad op de samenleving wordt duidelijk uit de overige artikelen, maar waar liggen de grenzen van deze invloed en waar wordt dit door bepaald? Is er sprake van technologisch of sociaal determinisme in de informatisering? Deze vraag wordt in de volgende alinea’s behandeld.

Zoals in de inleiding aangegeven wordt, bestaat technologisch determinisme niet als je de aangegeven logische gedachtegang volgt. Echter is er onder wetenschappers veel te doen over de vraag of we in een technologisch of sociaal gedetermineerde samenleving leven. Om deze vraag te kunnen begrijpen en om antwoord te kunnen geven op onze eigen vraag, waar worden de grenzen van invloed van de informatie technologie door bepaald, moeten we weten wat er met beide begrippen of visies bedoeld wordt.

Het concept technologisch determinisme is door velen behandeld. Zo stellen MacKenzie en Wajcman dat technologisch determinisme gebaseerd is op twee fundamentele pijlers. (2) Ten eerste ontwikkelt de technologie zich los van de samenleving, de samenleving heeft geen invloed op de ontwikkeling van de technologie. En ten tweede heeft de technologie wel invloed op de maatschappij, het veroorzaak namelijk maatschappelijk veranderingen. Dit sluit aan bij de uitleg van het begrip door Dr. Ir. Mulder.(3) Hij omschrijft technologisch determinisme als een gedachtegang waarbij uitgegaan wordt van de technologie in een vacuüm dat alleen gevoed wordt door de wetenschap. De technologie groeit door de input van de wetenschap en wordt daardoor beter. Het leren van andere technische ontwikkelingen valt binnen de wetenschap waar hij over spreekt. Ook hij geeft als belangrijk tweede punt dat de maatschappij geleid wordt door de wetenschap, de technologie bepaalt wat er in de maatschappij gebeurt. Volgens Stein betekent technologisch determinisme dat de wetenschap en de technologie de richting bepalen en dat de mens weinig tot niets meer kan kiezen. (4) Door de ontwikkelde technologieën is er nog maar één keuze mogelijk voor de samenleving. Dit is het geval door de vernieuwde versies van het besturingssysteem Windows, deelnemers aan de samenleving worden gedwongen om nieuwe computers te kopen. artikel: Einde aan grensverlegging Microsoft

Aan de andere kant staat sociaal determinisme, hierbij heeft, volgens Mulder, de samenleving invloed op technische ontwikkelingen.(3) Met de samenleving wordt in dit kader de verschillende sociale groepen of individuen bedoelt, die buiten de ontwikkeling van de technologie staan. De samenleving beïnvloedt de technologie door de waarde en toepassing die ze er aan geven. Om dit te verduidelijken kan het voorbeeld van RFID technologie aangehaald worden. Deze technologie is al jaren beschikbaar maar door aanpassingen moet er nu wederom gekozen worden om de technologie te gebruiken of niet. Verschillende lobbygroepen zijn bezig om de implementatie tegen te houden en tot nu toe slagen ze hierin. (artikel: Hoe privacy haar laatste adem uitblies.) In deze visie stuurt de samenleving de technologie. De behoefte en vraag van de mens wordt vervuld door de technologie, deze ontwikkelt producten die aansluiten bij de vraag van de samenleving.

De eerder gedefinieerde deterministische visies zijn uitersten. Zijn de wetenschapper van mening dat wij leven in een van deze twee uitersten?

Castells geeft aan dat de maatschappij de techniek eigen maakt, er mee experimenteert en hiermee het verandert door nieuwe toepassingen er aan te geven. (5) Hij spreekt van een socio-technisch patroon: de interactie tussen de maatschappij en de techniek, ze zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Deze visie over technologisch en sociaal determinisme wordt gedeeld door Spears ea.(1) Volgens hen kan technologie niet als de stuwende kracht in de maatschappij gezien worden, deze opvatting zou te simplistisch zijn. “ICT biedt veel mogelijkheden, maar het is niet waarschijnlijk dat ze allemaal en altijd een wondermiddel zullen zijn of dat ze een plaag zullen worden.” Het is aannemelijk dat de verschillende technologieën voor oplossingen en problemen kunnen zorgen waar de samenleving invulling aan geeft. De technologie kan niet losgezien worden van sociale toepassingen. Uit de tekst van Spears ea. blijkt dat zij het als een geheel zien dat invloed op elkaar heeft, de technologie en de maatschappij, het is een interactie tussen beide. Steijn geeft ook aan dat er geen sprake is van technologisch determinisme, de maatschappij heeft altijd keuzes ondanks de technologie.(4) Alleen de keuze om al dan niet gebruik te maken van de technologie is een keuze en daarnaast is er de keuze welke aspecten van een technologie gebruikt worden en op welke manier. De maatschappij geeft invulling aan de technologie. Ook hier is sprake van een interactie. Dit is te verduidelijken aan de hand van de nieuwe manier van informatie verwerken. Door de technologie hebben we veel meer en sneller informatie tot onze beschikking. Als deelnemer aan de samenleving moet je zelf beslissen welke informatie je wilt verwerken en wanneer. Het is een wisselwerking tussen de mogelijkheid en wat je er zelf mee doet. (artikel: Just in Time) In dit kader kunnen we concluderen dat er geen sprake is van technologisch of sociaal determinisme. Het is een interactie tussen de techniek en de samenleving die bepaalt hoe een technologie zich ontwikkelt en welke invloed de technologie heeft. Als de samenleving de ontwikkelingen van een technologie niet meer interessant of acceptabel vindt, zal ze er grenzen aan stellen of andere toepassingen voor zoeken. In dat geval zal de wetenschap, de technologie, of de techniek aanpassen of een technologie ontwikkelen die aansluit bij de behoeften van de samenleving.

In de inleiding van het artikel is gesproken over het ontstaan van een technologische ontwikkeling. In de vorige paragrafen zijn de definities van beide determinismes en meningen van wetenschappers besproken, met voorbeelden ter verduidelijking. Maar hoe zit het met de grenzen van de ontwikkelingen? Wat bepaalt of en wanneer de technologische ontwikkeling niet meer gebruikt of beperkt wordt. Om hier antwoord op te kunnen geven, is een stukje kennis van de ontwikkelingscurve nodig.

De basis voor deze theorie is gelegd door Schumpeter en is verder uitgewerkt door Schot.(6) Kort samengevat komt de theorie er op neer dat technieken verschillende fases doorlopen. Er wordt gesproken over drie fases: invention, innovation en diffusion. Tijdens de eerste fase ligt het zwaartepunt bij het ontwikkelen van de techniek. Nadat een techniek ontwikkeld is, gaat het de innovation fase in. Hier zijn veel aspecten van de samenleving betrokken in het proces. De techniek moet aansluiten bij de behoefte, voldoet het aan de vraag en zijn de neveneffecten, bijvoorbeeld het verliezen van privacy acceptabel. Er moeten ook groepen of individuen zijn die gebruik willen maken van de techniek, dit is ook afhankelijk van economische aspecten. Wegen de kosten wel op tegen de baten? Mocht het zo zijn dat de techniek niet aanslaat, dan wordt de techniek aangepast en start het proces opnieuw. Als de techniek aangenomen wordt door de samenleving, wordt deze gebruikt totdat de techniek niet meer voldoet aan de wensen, omdat zij verouderd is. Dan komt de techniek is de diffusion fase en kan er op dat moment een doorstart gemaakt worden naar een nieuw proces door de techniek aan te passen. Ook dan wordt er weer gestart in de eerste fase en volgt het proces opnieuw.

Doordat technologische ontwikkelingen een ontwikkelingscurve doorlopen, de eerder genoemde s-curve, is er niet vast te stellen of het proces technologisch of sociaal gedetermineerd is. Dit hangt af van de fase van de ontwikkeling. Dit ondersteunt de conclusie, die in de vorige paragraaf getrokken is, over het interactieproces tussen techniek en samenleving. Daarnaast geeft de literatuur aan dat de samenleving signaleert wanneer de techniek niet meer aan de eisen voldoet.(6) Als er op dat moment toch vast gehouden wordt aan de techniek die verouderd is, komt dit hoogst waarschijnlijk voort uit een irrationele weerstand tegen verandering. Immers als er een nieuwe techniek ontwikkeld wordt, heeft de samenleving weer de invloed om hier, in de innovation fase van het proces, een keuze over te maken.

Als conclusie kunnen we stellen dat er geen sprake is van technologisch of sociaal determinisme, maar een interactie tussen technologie en samenleving, zoals Castells stelt: een socio-technisch patroon. Gezien vanuit het proces dat een technologische ontwikkeling doormaakt, wordt deze conclusie ondersteund en ook wordt deze ondersteund door verschillende wetenschappers. In de verschillende fases van een ontwikkeling kan de technische of sociale kracht van meer invloed zijn, maar over het gehele proces is het een interactie tussen beide.

Vanuit dit kader doorredenerend kan de samenleving de grenzen van de invloed van de informatietechnologie bepalen. Als de samenleving besluit om niet langer gebruik te maken van een technologie stopt het interactiepatroon en wordt er niet langer invulling gegeven aan de applicaties of gebruik gemaakt van de technologie. De oorsprong en de grens van een technologische ontwikkeling liggen dus bij de samenleving, de behoefte en het punt waarop er geen gebruik meer van de technologie wordt gemaakt, alles wat daar tussen ligt, maakt onderdeel uit van een socio-technisch patroon.

1. Spears, Postmes, Wolbert, Lea en Rogers (2001) p. 67-70

2. MacKenzie & Wajcman (1985)

3. Dr. Ir. Mulder (..) p. 44

4. Dr. Steijn, B. (2001) p. 13-14

5. Castells, M. (2003) p.16-17

6. Schot, J. (1991) p. 50-52

Literatuurlijst:
Spears, Postmes, Wolbert, Lea en Rogers (2001) sociaal-psychologische effecten van ICT en hun beleidsimplicaties (onderdeel van: Ploeg en Veenemans (2001) De invloed van ICT op maatschappij en overheid) , uitgever: Amsterdam University Press Salomé, druk niet vernoemd.

MacKenzie & Wajcman (1985) Social shaping of technology, uitgever: Buckingham/Philadelphia, Open University Press.

Dr. Ir. Mulder (2005) The production of new technology (Reader MOT1410 Technische universiteit Delft), uitgever: Universiteit delft/ techniek, bestuur en management, druk niet vernoemd.

Steijn, B (2001) De komst van de informatiesamenleving, uitgever: Van Gorcum , druk niet vernoemdCastells, M. (2003) De melkweg van het internet, uitgever: van Gennep, druk niet vernoemd.

Schot, J. (1991) Maatschappelijke sturing van technische ontwikkeling (proefschrift), uitgever: universiteit Twente, FEBO-druk.